मनुस्मृतिः/द्वितीयोध्यायः - 2

 

ब्रह्म यस्त्वननुज्ञातं अधीयानादवाप्नुयात् । स ब्रह्मस्तेयसंयुक्तो नरकं प्रतिपद्यते । । २.११६ । ।

लौकिकं वैदिकं वापि तथाध्यात्मिकं एव वा । आददीत यतो ज्ञानं तं पूर्वं अभिवादयेत् । । २.११७ । ।

सावित्रीमात्रसारोऽपि वरं विप्रः सुयन्त्रितः । नायन्त्रितस्त्रिवेदोऽपि सर्वाशी सर्वविक्रयी । । २.११८ । ।

शय्यासनेऽध्याचरिते श्रेयसा न समाविशेत् । शय्यासनस्थश्चैवैनं प्रत्युत्थायाभिवादयेत् । । २.११९ । ।

ऊर्ध्वं प्राणा ह्युत्क्रामन्ति यूनः स्थविर आयति । प्रत्युत्थानाभिवादाभ्यां पुनस्तान्प्रतिपद्यते । । २.१२० । ।

अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविनः । चत्वारि तस्य वर्धन्ते आयुर्धर्मो यशो बलम् । । २.१२१ । ।

अभिवादात्परं विप्रो ज्यायांसं अभिवादयन् । असौ नामाहं अस्मीति स्वं नाम परिकीर्तयेत् । । २.१२२ । ।

नामधेयस्य ये के चिदभिवादं न जानते । तान्प्राज्ञोऽहं इति ब्रूयात्स्त्रियः सर्वास्तथैव च । । २.१२३ । ।

भोःशब्दं कीर्तयेदन्ते स्वस्य नाम्नोऽभिवादने । नाम्नां स्वरूपभावो हि भोभाव ऋषिभिः स्मृतः । । २.१२४ । ।

आयुष्मान्भव सौम्येति वाच्यो विप्रोऽभिवादने । अकारश्चास्य नाम्नोऽन्ते वाच्यः पूर्वाक्षरः प्लुतः । । २.१२५ । ।

यो न वेत्त्यभिवादस्य विप्रः प्रत्यभिवादनम् । नाभिवाद्यः स विदुषा यथा शूद्रस्तथैव सः । । २.१२६ । ।

ब्राह्मणं कुशलं पृच्छेत्क्षत्रबन्धुं अनामयम् । वैश्यं क्षेमं समागम्य शूद्रं आरोग्यं एव च । । २.१२७ । ।

अवाच्यो दीक्षितो नाम्ना यवीयानपि यो भवेत् । भोभवत्पूर्वकं त्वेनं अभिभाषेत धर्मवित् । । २.१२८ । ।

परपत्नी तु या स्त्री स्यादसंबन्धा च योनितः । तां ब्रूयाद्भवतीत्येवं सुभगे भगिनीति च । । २.१२९ । ।

मातुलांश्च पितृव्यांश्च श्वशुरानृत्विजो गुरून् । असावहं इति ब्रूयात्प्रत्युत्थाय यवीयसः । । २.१३० । ।

मातृश्वसा मातुलानी श्वश्रूरथ पितृश्वसा । संपूज्या गुरुपत्नीवत्समास्ता गुरुभार्यया । । २.१३१ । ।

भ्रातुर्भार्योपसंग्राह्या सवर्णाहन्यहन्यपि । विप्रोष्य तूपसंग्राह्या ज्ञातिसंबन्धियोषितः । । २.१३२ । ।

पितुर्भगिन्यां मातुश्च ज्यायस्यां च स्वसर्यपि । मातृवद्वृत्तिं आतिष्ठेन्माता ताभ्यो गरीयसी । । २.१३३ । ।

दशाब्दाख्यं पौरसख्यं पञ्चाब्दाख्यं कलाभृताम् । त्र्यब्दपूर्वं श्रोत्रियाणां स्वल्पेनापि स्वयोनिषु । । २.१३४ । ।

ब्राह्मणं दशवर्षं तु शतवर्षं तु भूमिपम् । पितापुत्रौ विजानीयाद्ब्राह्मणस्तु तयोः पिता । । २.१३५ । ।

वित्तं बन्धुर्वयः कर्म विद्या भवति पञ्चमी । एतानि मान्यस्थानानि गरीयो यद्यदुत्तरम् । । २.१३६ । ।

पञ्चानां त्रिषु वर्णेषु भूयांसि गुणवन्ति च । यत्र स्युः सोऽत्र मानार्हः शूद्रोऽपि दशमीं गतः । । २.१३७ । ।

चक्रिणो दशमीस्थस्य रोगिणो भारिणः स्त्रियाः । स्नातकस्य च राज्ञश्च पन्था देयो वरस्य च । । २.१३८ । ।

तेषां तु समावेतानां मान्यौ स्नातकपार्थिवौ । राजस्नातकयोश्चैव स्नातको नृपमानभाक् । । २.१३९ । ।

उपनीय तु यः शिष्यं वेदं अध्यापयेद्द्विजः । सकल्पं सरहस्यं च तं आचार्यं प्रचक्षते । । २.१४० । ।

एकदेशं तु वेदस्य वेदाङ्गान्यपि वा पुनः । योऽध्यापयति वृत्त्यर्थं उपाध्यायः स उच्यते । । २.१४१ । ।

निषेकादीनि कर्माणि यः करोति यथाविधि । संभावयति चान्नेन स विप्रो गुरुरुच्यते । । २.१४२ । ।

अग्न्याधेयं पाकयज्ञानग्निष्टोमादिकान्मखान् । यः करोति वृतो यस्य स तस्य र्त्विगिहोच्यते । । २.१४३ । ।

य आवृणोत्यवितथं ब्रह्मणा श्रवणावुभौ । स माता स पिता ज्ञेयस्तं न द्रुह्येत्कदा चन । । २.१४४ । ।

उपाध्यायान्दशाचार्य आचार्याणां शतं पिता । सहस्रं तु पितॄन्माता गौरवेणातिरिच्यते । । २.१४५ । ।

उत्पादकब्रह्मदात्रोर्गरीयान्ब्रह्मदः पिता । ब्रह्मजन्म हि विप्रस्य प्रेत्य चेह च शाश्वतम् । । २.१४६ । ।

कामान्माता पिता चैनं यदुत्पादयतो मिथः । संभूतिं तस्य तां विद्याद्यद्योनावभिजायते । । २.१४७ । ।

आचार्यस्त्वस्य यां जातिं विधिवद्वेदपारगः । उत्पादयति सावित्र्या सा सत्या साजरामरा । । २.१४८ । ।

अल्पं वा बहु वा यस्य श्रुतस्योपकरोति यः । तं अपीह गुरुं विद्याच्छ्रुतोपक्रियया तया । । २.१४९ । ।

ब्राह्मस्य जन्मनः कर्ता स्वधर्मस्य च शासिता । बालोऽपि विप्रो वृद्धस्य पिता भवति धर्मतः । । २.१५० । ।

अध्यापयां आस पितॄन्शिशुराङ्गिरसः कविः । पुत्रका इति होवाच ज्ञानेन परिगृह्य तान् । । २.१५१ । ।

ते तं अर्थं अपृच्छन्त देवानागतमन्यवः । देवाश्चैतान्समेत्योचुर्न्याय्यं वः शिशुरुक्तवान् । । २.१५२ । ।

अज्ञो भवति वै बालः पिता भवति मन्त्रदः । अज्ञं हि बालं इत्याहुः पितेत्येव तु मन्त्रदम् । । २.१५३ । ।

न हायनैर्न पलितैर्न वित्तेन न बन्धुभिः । ऋषयश्चक्रिरे धर्मं योऽनूचानः स नो महान् । । २.१५४ । ।

विप्राणां ज्ञानतो ज्यैष्ठ्यं क्षत्रियाणां तु वीर्यतः । वैश्यानां धान्यधनतः शूद्राणां एव जन्मतः । । २.१५५ । ।

न तेन वृद्धो भवति येनास्य पलितं शिरः । यो वै युवाप्यधीयानस्तं देवाः स्थविरं विदुः । । २.१५६ । ।

यथा काष्ठमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः । यश्च विप्रोऽनधीयानस्त्रयस्ते नाम बिभ्रति । । २.१५७ । ।

यथा षण्ढोऽफलः स्त्रीषु यथा गौर्गवि चाफला । यथा चाज्ञेऽफलं दानं तथा विप्रोऽनृचोऽफलः । । २.१५८ । ।

अहिंसयैव भूतानां कार्यं श्रेयोऽनुशासनम् । वाक्चैव मधुरा श्लक्ष्णा प्रयोज्या धर्मं इच्छता । । २.१५९ । ।

यस्य वाङ्गनसी शुद्धे सम्यग्गुप्ते च सर्वदा । स वै सर्वं अवाप्नोति वेदान्तोपगतं फलम् । । २.१६० । ।

नारुंतुदः स्यादार्तोऽपि न परद्रोहकर्मधीः । ययास्योद्विजते वाचा नालोक्यां तां उदीरयेत् । । २.१६१ । ।

सम्मानाद्ब्राह्मणो नित्यं उद्विजेत विषादिव । अमृतस्येव चाकाङ्क्षेदवमानस्य सर्वदा । । २.१६२ । ।

सुखं ह्यवमतः शेते सुखं च प्रतिबुध्यते । सुखं चरति लोकेऽस्मिन्नवमन्ता विनश्यति । । २.१६३ । ।

अनेन क्रमयोगेन संस्कृतात्मा द्विजः शनैः । गुरौ वसन्सञ्चिनुयाद्ब्रह्माधिगमिकं तपः । । २.१६४ । ।

तपोविशेषैर्विविधैर्व्रतैश्च विधिचोदितैः । वेदः कृत्स्नोऽधिगन्तव्यः सरहस्यो द्विजन्मना । । २.१६५ । ।

वेदं एव सदाभ्यस्येत्तपस्तप्स्यन्द्विजोत्तमः । वेदाभ्यासो हि विप्रस्य तपः परं इहोच्यते । । २.१६६ । ।

आ हैव स नखाग्रेभ्यः परमं तप्यते तपः । यः स्रग्व्यपि द्विजोऽधीते स्वाध्यायं शक्तितोऽन्वहम् । । २.१६७ । ।

योऽनधीत्य द्विजो वेदं अन्यत्र कुरुते श्रमम् । स जीवन्नेव शूद्रत्वं आशु गच्छति सान्वयः । । २.१६८ । ।

मातुरग्रेऽधिजननं द्वितीयं मौञ्जिबन्धने । तृतीयं यज्ञदीक्षायां द्विजस्य श्रुतिचोदनात् । । २.१६९ । ।

तत्र यद्ब्रह्मजन्मास्य मौञ्जीबन्धनचिह्नितम् । तत्रास्य माता सावित्री पिता त्वाचार्य उच्यते । । २.१७० । ।

वेदप्रदानादाचार्यं पितरं परिचक्षते । न ह्यस्मिन्युज्यते कर्म किञ् चिदा मौञ्जिबन्धनात् । । २.१७१ । ।

नाभिव्याहारयेद्ब्रह्म स्वधानिनयनादृते । शूद्रेण हि समस्तावद्यावद्वेदे न जायते । । २.१७२ । ।

कृतोपनयनस्यास्य व्रतादेशनं इष्यते । ब्रह्मणो ग्रहणं चैव क्रमेण विधिपूर्वकम् । । २.१७३ । ।

यद्यस्य विहितं चर्म यत्सूत्रं या च मेखला । यो दण्डो यच्च वसनं तत्तदस्य व्रतेष्वपि । । २.१७४ । ।

सेवेतेमांस्तु नियमान्ब्रह्मचारी गुरौ वसन् । सन्नियम्येन्द्रियग्रामं तपोवृद्ध्यर्थं आत्मनः । । २.१७५ । ।

नित्यं स्नात्वा शुचिः कुर्याद्देवर्षिपितृतर्पणम् । देवताभ्यर्चनं चैव समिदाधानं एव च । । २.१७६ । ।

वर्जयेन्मधु मांसं च गन्धं माल्यं रसान्स्त्रियः । शुक्तानि यानि सर्वाणि प्राणिनां चैव हिंसनम् । । २.१७७ । ।

अभ्यङ्गं अञ्जनं चाक्ष्णोरुपानच्छत्रधारणम् । कामं क्रोधं च लोभं च नर्तनं गीतवादनम् । । २.१७८ । ।

द्यूतं च जनवादं च परिवादं तथानृतम् । स्त्रीणां च प्रेक्षणालम्भं उपघातं परस्य च । । २.१७९ । ।

एकः शयीत सर्वत्र न रेतः स्कन्दयेत्क्व चित् । कामाद्धि स्कन्दयन्रेतो हिनस्ति व्रतं आत्मनः । । २.१८० । ।

स्वप्ने सिक्त्वा ब्रह्मचारी द्विजः शुक्रं अकामतः । स्नात्वार्कं अर्चयित्वा त्रिः पुनर्मां इत्यृचं जपेत् । । २.१८१ । ।

उदकुम्भं सुमनसो गोशकृन्मृत्तिकाकुशान् । आहरेद्यावदर्थानि भैक्षं चाहरहश्चरेत् । । २.१८२ । ।

वेदयज्ञैरहीनानां प्रशस्तानां स्वकर्मसु । ब्रह्मचार्याहरेद्भैक्षं गृहेभ्यः प्रयतोऽन्वहम् । । २.१८३ । ।

गुरोः कुले न भिक्षेत न ज्ञातिकुलबन्धुषु । अलाभे त्वन्यगेहानां पूर्वं पूर्वं विवर्जयेत् । । २.१८४ । ।

सर्वं वापि चरेद्ग्रामं पूर्वोक्तानां असंभवे । नियम्य प्रयतो वाचं अभिशस्तांस्तु वर्जयेत् । । २.१८५ । ।

दूरादाहृत्य समिधः सन्निदध्याद्विहायसि । सायंः प्रातश्च जुहुयात्ताभिरग्निं अतन्द्रितः । । २.१८६ । ।

अकृत्वा भैक्षचरणं असमिध्य च पावकम् । अनातुरः सप्तरात्रं अवकीर्णिव्रतं चरेत् । । २.१८७ । ।

भैक्षेण वर्तयेन्नित्यं नैकान्नादी भवेद्व्रती । भैक्षेण व्रतिनो वृत्तिरुपवाससमा स्मृता । । २.१८८ । ।

व्रतवद्देवदैवत्ये पित्र्ये कर्मण्यथ र्षिवत् । कामं अभ्यर्थितोऽश्नीयाद्व्रतं अस्य न लुप्यते । । २.१८९ । ।

ब्राह्मणस्यैव कर्मैतदुपदिष्टं मनीषिभिः । राजन्यवैश्ययोस्त्वेवं नैतत्कर्म विधीयते । । २.१९० । ।

चोदितो गुरुणा नित्यं अप्रचोदित एव वा । कुर्यादध्ययने यत्नं आचार्यस्य हितेषु च । । २.१९१ । ।

शरीरं चैव वाचं च बुद्धीन्द्रियमनांसि च । नियम्य प्राञ्जलिस्तिष्ठेद्वीक्षमाणो गुरोर्मुखम् । । २.१९२ । ।

नित्यं उद्धृतपाणिः स्यात्साध्वाचारः सुसंवृतः । आस्यतां इति चोक्तः सन्नासीताभिमुखं गुरोः । । २.१९३ । ।

हीनान्नवस्त्रवेषः स्यात्सर्वदा गुरुसन्निधौ । उत्तिष्ठेत्प्रथमं चास्य चरमं चैव संविशेत् । । २.१९४ । ।

प्रतिश्रावणसंभाषे शयानो न समाचरेत् । नासीनो न च भुञ्जानो न तिष्ठन्न पराङ्मुखः । । २.१९५ । ।

आसीनस्य स्थितः कुर्यादभिगच्छंस्तु तिष्ठतः । प्रत्युद्गम्य त्वाव्रजतः पश्चाद्धावंस्तु धावतः । । २.१९६ । ।

पराङ्मुखस्याभिमुखो दूरस्थस्यैत्य चान्तिकम् । प्रणम्य तु शयानस्य निदेशे चैव तिष्ठतः । । २.१९७ । ।

नीचं शय्यासनं चास्य नित्यं स्याद्गुरुसन्निधौ । गुरोस्तु चक्षुर्विषये न यथेष्टासनो भवेत् । । २.१९८ । ।

नोदाहरेदस्य नाम परोक्षं अपि केवलम् । न चैवास्यानुकुर्वीत गतिभाषितचेष्टितम् । । २.१९९ । ।

गुरोर्यत्र परिवादो निन्दा वापि प्रवर्तते । कर्णौ तत्र पिधातव्यौ गन्तव्यं वा ततोऽन्यतः । । २.२०० । ।

परीवादात्खरो भवति श्वा वै भवति निन्दकः । परिभोक्ता कृमिर्भवति कीटो भवति मत्सरी । । २.२०१ । ।

दूरस्थो नार्चयेदेनं न क्रुद्धो नान्तिके स्त्रियाः । यानासनस्थश्चैवैनं अवरुह्याभिवादयेत् । । २.२०२ । ।

प्रतिवातेऽनुवाते च नासीत गुरुणा सह । असंश्रवे चैव गुरोर्न किं चिदपि कीर्तयेत् । । २.२०३ । ।

गोऽश्वोष्ट्रयानप्रासाद प्रस्तरेषु कटेषु च । आसीत गुरुणा सार्धं शिलाफलकनौषु च । । २.२०४ । ।

गुरोर्गुरौ सन्निहिते गुरुवद्वृत्तिं आचरेत् । न चानिसृष्टो गुरुणा स्वान्गुरूनभिवादयेत् । । २.२०५ । ।

विद्यागुरुष्वेवं एव नित्या वृत्तिः स्वयोनिषु । प्रतिषेधत्सु चाधर्माद्धितं चोपदिशत्स्वपि । । २.२०६ । ।

श्रेयःसु गुरुवद्वृत्तिं नित्यं एव समाचरेत् । गुरुपुत्रेषु चार्येषु गुरोश्चैव स्वबन्धुषु । । २.२०७ । ।

बालः समानजन्मा वा शिष्यो वा यज्ञकर्मणि । अध्यापयन्गुरुसुतो गुरुवन्मानं अर्हति । । २.२०८ । ।

उत्सादनं च गात्राणां स्नापनोच्छिष्टभोजने । न कुर्याद्गुरुपुत्रस्य पादयोश्चावनेजनम् । । २.२०९ । ।

गुरुवत्प्रतिपूज्याः स्युः सवर्णा गुरुयोषितः । असवर्णास्तु सम्पूज्याः प्रत्युत्थानाभिवादनैः । । २.२१० । ।

अभ्यञ्जनं स्नापनं च गात्रोत्सादनं एव च । गुरुपत्न्या न कार्याणि केशानां च प्रसाधनम् । । २.२११ । ।

गुरुपत्नी तु युवतिर्नाभिवाद्येह पादयोः । पूर्णविंशतिवर्षेण गुणदोषौ विजानता । । २.२१२ । ।

स्वभाव एष नारीणां नराणां इह दूषणम् । अतोऽर्थान्न प्रमाद्यन्ति प्रमदासु विपश्चितः । । २.२१३ । ।

अविद्वांसं अलं लोके विद्वांसं अपि वा पुनः । प्रमदा ह्युत्पथं नेतुं कामक्रोधवशानुगम् । । २.२१४ । ।

मात्रा स्वस्रा दुहित्रा वा न विविक्तासनो भवेत् । बलवानिन्द्रियग्रामो विद्वांसं अपि कर्षति । । २.२१५ । ।

कामं तु गुरुपत्नीनां युवतीनां युवा भुवि । विधिवद्वन्दनं कुर्यादसावहं इति ब्रुवन् । । २.२१६ । ।

विप्रोष्य पादग्रहणं अन्वहं चाभिवादनम् । गुरुदारेषु कुर्वीत सतां धर्मं अनुस्मरन् । । २.२१७ । ।

यथा खनन्खनित्रेण नरो वार्यधिगच्छति । तथा गुरुगतां विद्यां शुश्रूषुरधिगच्छति । । २.२१८ । ।

मुण्डो वा जटिलो वा स्यादथ वा स्याच्छिखाजटः । नैनं ग्रामेऽभिनिम्लोचेत्सूर्यो नाभ्युदियात्क्व चित् । । २.२१९ । ।

तं चेदभ्युदियात्सूर्यः शयानं कामचारतः । निम्लोचेद्वाप्यविज्ञानाज्जपन्नुपवसेद्दिनम् । । २.२२० । ।

सूर्येण ह्यभिनिर्मुक्तः शयानोऽभ्युदितश्च यः । प्रायश्चित्तं अकुर्वाणो युक्तः स्यान्महतैनसा । । २.२२१ । ।

आचम्य प्रयतो नित्यं उभे संध्ये समाहितः । शुचौ देशे जपञ् जप्यं उपासीत यथाविधि । । २.२२२ । ।

यदि स्त्री यद्यवरजः श्रेयः किं चित्समाचरेत् । तत्सर्वं आचरेद्युक्तो यत्र चास्य रमेन्मनः । । २.२२३ । ।

धर्मार्थावुच्यते श्रेयः कामार्थौ धर्म एव च । अर्थ एवेह वा श्रेयस्त्रिवर्ग इति तु स्थितिः । । २.२२४ । ।

आचार्यश्च पिता चैव माता भ्राता च पूर्वजः । नार्तेनाप्यवमन्तव्या ब्राह्मणेन विशेषतः । । २.२२५ । ।

आचार्यो ब्रह्मणो मूर्तिः पिता मूर्तिः प्रजापतेः । माता पृथिव्या मूर्तिस्तु भ्राता स्वो मूर्तिरात्मनः । । २.२२६ । ।

यं मातापितरौ क्लेशं सहेते संभवे नृणाम् । न तस्य निष्कृतिः शक्या कर्तुं वर्षशतैरपि । । २.२२७ । ।

तयोर्नित्यं प्रियं कुर्यादाचार्यस्य च सर्वदा । तेष्वेव त्रिषु तुष्टेषु तपः सर्वं समाप्यते । । २.२२८ । ।

तेषां त्रयाणां शुश्रूषा परमं तप उच्यते । न तैरनभ्यनुज्ञातो धर्मं अन्यं समाचरेत् । । २.२२९ । ।

त एव हि त्रयो लोकास्त एव त्रय आश्रमाः । त एव हि त्रयो वेदास्त एवोक्तास्त्रयोऽग्नयः । । २.२३० । ।

पिता वै गार्हपत्योऽग्निर्माताग्निर्दक्षिणः स्मृतः । गुरुराहवनीयस्तु साग्नित्रेता गरीयसी । । २.२३१ । ।

त्रिष्वप्रमाद्यन्नेतेषु त्रीन्लोकान्विजयेद्गृही । दीप्यमानः स्ववपुषा देववद्दिवि मोदते । । २.२३२ । ।

इमं लोकं मातृभक्त्या पितृभक्त्या तु मध्यमम् । गुरुशुश्रूषया त्वेवं ब्रह्मलोकं समश्नुते । । २.२३३ । ।

सर्वे तस्यादृता धर्मा यस्यैते त्रय आदृताः । अनादृतास्तु यस्यैते सर्वास्तस्याफलाः क्रियाः । । २.२३४ । ।

यावत्त्रयस्ते जीवेयुस्तावन्नान्यं समाचरेत् । तेष्वेव नित्यं शुश्रूषां कुर्यात्प्रियहिते रतः । । २.२३५ । ।

तेषां अनुपरोधेन पारत्र्यं यद्यदाचरेत् । तत्तन्निवेदयेत्तेभ्यो मनोवचनकर्मभिः । । २.२३६ । ।

त्रिष्वेतेष्वितिकृत्यं हि पुरुषस्य समाप्यते । एष धर्मः परः साक्षादुपधर्मोऽन्य उच्यते । । २.२३७ । ।

श्रद्दधानः शुभां विद्यां आददीतावरादपि । अन्यादपि परं धर्मं स्त्रीरत्नं दुष्कुलादपि । । २.२३८ । ।

विषादप्यमृतं ग्राह्यं बालादपि सुभाषितम् । अमित्रादपि सद्वृत्तं अमेध्यादपि काञ्चनम् । । २.२३९ । ।

स्त्रियो रत्नान्यथो विद्या धर्मः शौचं सुभाषितम् । विविधानि च शील्पानि समादेयानि सर्वतः । । २.२४० । ।

अब्राह्मणादध्यायनं आपत्काले विधीयते । अनुव्रज्या च शुश्रूषा यावदध्यायनं गुरोः । । २.२४१ । ।

नाब्राह्मणे गुरौ शिष्यो वासं आत्यन्तिकं वसेत् । ब्राह्मणे वाननूचाने काङ्क्षन्गतिं अनुत्तमाम् । । २.२४२ । ।

यदि त्वात्यन्तिकं वासं रोचयेत गुरोः कुले । युक्तः परिचरेदेनं आ शरीरविमोक्षणात् । । २.२४३ । ।

आ समाप्तेः शरीरस्य यस्तु शुश्रूषते गुरुम् । स गच्छत्यञ्जसा विप्रो ब्रह्मणः सद्म शाश्वतम् । । २.२४४ । ।

न पूर्वं गुरवे किं चिदुपकुर्वीत धर्मवित् । स्नास्यंस्तु गुरुणाज्ञप्तः शक्त्या गुर्वर्थं आहरेत् । । २.२४५ । ।

क्षेत्रं हिरण्यं गां अश्वं छत्रोपानहं आसनम् । धान्यं शाकं च वासांसि गुरवे प्रीतिं आवहेत् । । २.२४६ । ।

आचार्ये तु खलु प्रेते गुरुपुत्रे गुणान्विते । गुरुदारे सपिण्डे वा गुरुवद्वृत्तिं आचरेत् । । २.२४७ । ।

एतेष्वविद्यमानेषु स्थानासनविहारवान् । प्रयुञ्जानोऽग्निशुश्रूषां साधयेद्देहं आत्मनः । । २.२४८ । ।

एवं चरति यो विप्रो ब्रह्मचर्यं अविप्लुतः । स गच्छत्युत्तमस्थानं न चेह जायते पुनः । । २.२४९ । ।