मनुस्मृतिः/नवमोध्यायः - 2

 

उपपन्नो गुणैः सर्वैः पुत्रो यस्य तु दत्त्रिमः । स हरेतैव तद्रिक्थं संप्राप्तोऽप्यन्यगोत्रतः । । ९.१४१ । ।

गोत्ररिक्थे जनयितुर्न हरेद्दत्त्रिमः क्व चित् । गोत्ररिक्थानुगः पिण्डो व्यपैति ददतः स्वधा । । ९.१४२ । ।

अनियुक्तासुतश्चैव पुत्रिण्याप्तश्च देवरात् । उभौ तौ नार्हतो भागं जारजातककामजौ । । ९.१४३ । ।

नियुक्तायां अपि पुमान्नार्यां जातोऽविधानतः । नैवार्हः पैतृकं रिक्थं पतितोत्पादितो हि सः । । ९.१४४ । ।

हरेत्तत्र नियुक्तायां जातः पुत्रो यथाउरसः । क्षेत्रिकस्य तु तद्बीजं धर्मतः प्रसवश्च सः । । ९.१४५ । ।

धनं यो बिभृयाद्भ्रातुर्मृतस्य स्त्रियं एव च । सोऽपत्यं भ्रातुरुत्पाद्य दद्यात्तस्यैव तद्धनम् । । ९.१४६ । ।

या नियुक्तान्यतः पुत्रं देवराद्वाप्यवाप्नुयात् । तं कामजं अरिक्थीयं वृथोत्पन्नं प्रचक्षते । । ९.१४७ । ।

एतद्विधानं विज्ञेयं विभागस्यैकयोनिषु । बह्वीषु चैकजातानां नानास्त्रीषु निबोधत । । ९.१४८ । ।

ब्राह्मणस्यानुपूर्व्येण चतस्रस्तु यदि स्त्रियः । तासां पुत्रेषु जातेषु विभागेऽयं विधिः स्मृतः । । ९.१४९ । ।

कीनाशो गोवृषो यानं अलङ्कारश्च वेश्म च । विप्रस्याउद्धारिकं देयं एकांशश्च प्रधानतः । । ९.१५० । ।

त्र्यंशं दायाद्धरेद्विप्रो द्वावंशौ क्षत्रियासुतः । वैश्याजः सार्धं एवांशं अंशं शूद्रासुतो हरेत् । । ९.१५१ । ।

सर्वं वा रिक्थजातं तद्दशधा परिकल्प्य च । धर्म्यं विभागं कुर्वीत विधिनानेन धर्मवित् । । ९.१५२ । ।

चतुरोऽंशान्हरेद्विप्रस्त्रीनंशान्क्षत्रियासुतः । वैश्यापुत्रो हरेद्द्व्यंशं अंशं शूद्रासुतो हरेत् । । ९.१५३ । ।

यद्यपि स्यात्तु सत्पुत्रोऽप्यसत्पुत्रोऽपि वा भवेत् । नाधिकं दशमाद्दद्याच्छूद्रापुत्राय धर्मतः । । ९.१५४ । ।

ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्रापुत्रो न रिक्थभाक् । यदेवास्य पिता दद्यात्तदेवास्य धनं भवेत् । । ९.१५५ । ।

समवर्णासु वा जाताः सर्वे पुत्रा द्विजन्मनाम् । उद्धारं ज्यायसे दत्त्वा भजेरन्नितरे समम् । । ९.१५६ । ।

शूद्रस्य तु सवर्णैव नान्या भार्या विधीयते । तस्यां जाताः समांशाः स्युर्यदि पुत्रशतं भवेत् । । ९.१५७ । ।

पुत्रान्द्वादश यानाह नॄणां स्वायंभुवो मनुः । तेषां षड्बन्धुदायादाः षडदायादबान्धवाः । । ९.१५८ । ।

औरसः क्षेत्रजश्चैव दत्तः कृत्रिम एव च । गूढोत्पन्नोऽपविद्धश्च दायादा बान्धवाश्च षट् । । ९.१५९ । ।

कानीनश्च सहोढश्च क्रीतः पौनर्भवस्तथा । स्वयंदत्तश्च शौद्रश्च षडदायादबान्धवाः । । ९.१६० । ।

यादृशं फलं आप्नोति कुप्लवैः संतरञ् जलम् । तादृशं फलं आप्नोति कुपुत्रैः संतरंस्तमः । । ९.१६१ । ।

यद्येकरिक्थिनौ स्यातां औरसक्षेत्रजौ सुतौ । यस्य यत्पैतृकं रिक्थं स तद्गृह्णीत नेतरः । । ९.१६२ । ।

एक एवाउरसः पुत्रः पित्र्यस्य वसुनः प्रभुः । शेषाणां आनृशंस्यार्थं प्रदद्यात्तु प्रजीवनम् । । ९.१६३ । ।

षष्ठं तु क्षेत्रजस्यांशं प्रदद्यात्पैतृकाद्धनात् । औरसो विभजन्दायं पित्र्यं पञ्चमं एव वा । । ९.१६४ । ।

औरसक्षेत्रजौ पुत्रौ पितृरिक्थस्य भागिनौ । दशापरे तु क्रमशो गोत्ररिक्थांशभागिनः । । ९.१६५ । ।

स्वक्षेत्रे संस्कृतायां तु स्वयं उत्पादयेद्धि यम् । तं औरसं विजानीयात्पुत्रं प्राथमकल्पिकम् । । ९.१६६ । ।

यस्तल्पजः प्रमीतस्य क्लीबस्य व्याधितस्य वा । स्वधर्मेण नियुक्तायां स पुत्रः क्षेत्रजः स्मृतः । । ९.१६७ । ।

माता पिता वा दद्यातां यं अद्भिः पुत्रं आपदि । सदृशं प्रीतिसंयुक्तं स ज्ञेयो दत्त्रिमः सुतः । । ९.१६८ । ।

सदृशं तु प्रकुर्याद्यं गुणदोषविचक्षणम् । पुत्रं पुत्रगुणैर्युक्तं स विज्ञेयश्च कृत्रिमः । । ९.१६९ । ।

उत्पद्यते गृहे यस्तु न च ज्ञायेत कस्य सः । स गृहे गूढ उत्पन्नस्तस्य स्याद्यस्य तल्पजः । । ९.१७० । ।

मातापितृभ्यां उत्सृष्टं तयोरन्यतरेण वा । यं पुत्रं परिगृह्णीयादपविद्धः स उच्यते । । ९.१७१ । ।

पितृवेश्मनि कन्या तु यं पुत्रं जनयेद्रहः । तं कानीनं वदेन्नाम्ना वोढुः कन्यासमुद्भवम् । । ९.१७२ । ।

या गर्भिणी संस्क्रियते ज्ञाताज्ञातापि वा सती । वोढुः स गर्भो भवति सहोढ इति चोच्यते । । ९.१७३ । ।

क्रीणीयाद्यस्त्वपत्यार्थं मातापित्रोर्यं अन्तिकात् । स क्रीतकः सुतस्तस्य सदृशोऽसदृशोऽपि वा । । ९.१७४ । ।

या पत्या वा परित्यक्ता विधवा वा स्वयेच्छया । उत्पादयेत्पुनर्भूत्वा स पौनर्भव उच्यते । । ९.१७५ । ।

सा चेदक्षतयोनिः स्याद्गतप्रत्यागतापि वा । पौनर्भवेन भर्त्रा सा पुनः संस्कारं अर्हति । । ९.१७६ । ।

मातापितृविहीनो यस्त्यक्तो वा स्यादकारणात् । आत्मानं अर्पयेद्यस्मै स्वयंदत्तस्तु स स्मृतः । । ९.१७७ । ।

यं ब्राह्मणस्तु शूद्रायां कामादुत्पादयेत्सुतम् । स पारयन्नेव शवस्तस्मात्पारशवः स्मृतः । । ९.१७८ । ।

दास्यां वा दासदास्यां वा यः शूद्रस्य सुतो भवेत् । सोऽनुज्ञातो हरेदंशं इति धर्मो व्यवस्थितः । । ९.१७९ । ।

क्षेत्रजादीन्सुतानेतानेकादश यथोदितान् । पुत्रप्रतिनिधीनाहुः क्रियालोपान्मनीषिणः । । ९.१८० । ।

य एतेऽभिहिताः पुत्राः प्रसङ्गादन्यबीजजाः । यस्य ते बीजतो जातास्तस्य ते नेतरस्य तु । । ९.१८१ । ।

भ्रातॄणां एकजातानां एकश्चेत्पुत्रवान्भवेत् । सर्वांस्तांस्तेन पुत्रेण पुत्रिणो मनुरब्रवीत् । । ९.१८२ । ।

सर्वासां एकपत्नीनां एका चेत्पुत्रिणी भवेत् । सर्वास्तास्तेन पुत्रेण प्राह पुत्रवतीर्मनुः । । ९.१८३ । ।

श्रेयसः श्रेयसोऽलाभे पापीयान्रिक्थं अर्हति । बहवश्चेत्तु सदृशाः सर्वे रिक्थस्य भागिनः । । ९.१८४ । ।

न भ्रातरो न पितरः पुत्रा रिक्थहराः पितुः । पिता हरेदपुत्रस्य रिक्थं भ्रातर एव च । । ९.१८५ । ।

त्रयाणां उदकं कार्यं त्रिषु पिण्डः प्रवर्तते । चतुर्थः संप्रदातैषां पञ्चमो नोपपद्यते । । ९.१८६ । ।

अनन्तरः सपिण्डाद्यस्तस्य तस्य धनं भवेत् । अत ऊर्ध्वं सकुल्यः स्यादाचार्यः शिष्य एव वा । । ९.१८७ । ।

सर्वेषां अप्यभावे तु ब्राह्मणा रिक्थभागिनः । त्रैविद्याः शुचयो दान्तास्तथा धर्मो न हीयते । । ९.१८८ । ।

अहार्यं ब्राह्मणद्रव्यं राज्ञा नित्यं इति स्थितिः । इतरेषां तु वर्णानां सर्वाभावे हरेन्नृपः । । ९.१८९ । ।

संस्थितस्यानपत्यस्य सगोत्रात्पुत्रं आहरेत् । तत्र यद्रिक्थजातं स्यात्तत्तस्मिन्प्रतिपादयेत् । । ९.१९० । ।

द्वौ तु यौ विवदेयातां द्वाभ्यां जातौ स्त्रिया धने । तयोर्यद्यस्य पित्र्यं स्यात्तत्स गृह्णीत नेतरः । । ९.१९१ । ।

जनन्यां संस्थितायां तु समं सर्वे सहोदराः । भजेरन्मातृकं रिक्थं भगिन्यश्च सनाभयः । । ९.१९२ । ।

यास्तासां स्युर्दुहितरस्तासां अपि यथार्हतः । मातामह्या धनात्किं चित्प्रदेयं प्रीतिपूर्वकम् । । ९.१९३ । ।

अध्यग्न्यध्यावाहनिकं दत्तं च प्रीतिकर्मणि । भ्रातृमातृपितृप्राप्तं षड्विधं स्त्रीधनं स्मृतम् । । ९.१९४ । ।

अन्वाधेयं च यद्दत्तं पत्या प्रीतेन चैव यत् । पत्यौ जीवति वृत्तायाः प्रजायास्तद्धनं भवेत् । । ९.१९५ । ।

ब्राह्मदैवार्षगान्धर्व प्राजापत्येषु यद्वसु । अप्रजायां अतीतायां भर्तुरेव तदिष्यते । । ९.१९६ । ।

यत्त्वस्याः स्याद्धनं दत्तं विवाहेष्वासुरादिषु । अप्रजायां अतीतायां मातापित्रोस्तदिष्यते । । ९.१९७ । ।

स्त्रियां तु यद्भवेद्वित्तं पित्रा दत्तं कथं चन । ब्राह्मणी तद्धरेत्कन्या तदपत्यस्य वा भवेत् । । ९.१९८ । ।

न निर्हारं स्त्रियः कुर्युः कुटुम्बाद्बहुमध्यगात् । स्वकादपि च वित्ताद्धि स्वस्य भर्तुरनाज्ञया । । ९.१९९ । ।

पत्यौ जीवति यः स्त्रीभिरलङ्कारो धृतो भवेत् । न तं भजेरन्दायादा भजमानाः पतन्ति ते । । ९.२०० । ।

अनंशौ क्लीबपतितौ जात्यन्धबधिरौ तथा । उन्मत्तजडमूकाश्च ये च के चिन्निरिन्द्रियाः । । ९.२०१ । ।

सर्वेषां अपि तु न्याय्यं दातुं शक्त्या मनीषिणा । ग्रासाच्छादनं अत्यन्तं पतितो ह्यददद्भवेत् । । ९.२०२ । ।

यद्यर्थिता तु दारैः स्यात्क्लीबादीनां कथं चन । तेषां उत्पन्नतन्तूनां अपत्यं दायं अर्हति । । ९.२०३ । ।

यत्किं चित्पितरि प्रेते धनं ज्येष्ठोऽधिगच्छति । भागो यवीयसां तत्र यदि विद्यानुपालिनः । । ९.२०४ । ।

अविद्यानां तु सर्वेषां ईहातश्चेद्धनं भवेत् । समस्तत्र विभागः स्यादपित्र्य इति धारणा । । ९.२०५ । ।

विद्याधनं तु यद्यस्य तत्तस्यैव धनं भवेत् । मैत्र्यं औद्वाहिकं चैव माधुपर्किकं एव च । । ९.२०६ । ।

भ्रातॄणां यस्तु नेहेत धनं शक्तः स्वकर्मणा । स निर्भाज्यः स्वकादंशात्किं चिद्दत्त्वोपजीवनम् । । ९.२०७ । ।

अनुपघ्नन्पितृद्रव्यं श्रमेण यदुपार्जितम् । स्वयं ईहितलब्धं तन्नाकामो दातुं अर्हति । । ९.२०८ । ।

पैतृकं तु पिता द्रव्यं अनवाप्तं यदाप्नुयात् । न तत्पुत्रैर्भजेत्सार्धं अकामः स्वयं अर्जितम् । । ९.२०९ । ।

विभक्ताः सह जीवन्तो विभजेरन्पुनर्यदि । समस्तत्र विभागः स्याज्ज्यैष्ठ्यं तत्र न विद्यते । । ९.२१० । ।

येषां ज्येष्ठः कनिष्ठो वा हीयेतांशप्रदानतः । म्रियेतान्यतरो वापि तस्य भागो न लुप्यते । । ९.२११ । ।

सोदर्या विभजेरंस्तं समेत्य सहिताः समम् । भ्रातरो ये च संसृष्टा भागिन्यश्च सनाभयः । । ९.२१२ । ।

यो ज्येष्ठो विनिकुर्वीत लोभाद्भ्रातॄन्यवीयसः । सोऽज्येष्ठः स्यादभागश्च नियन्तव्यश्च राजभिः । । ९.२१३ । ।

सर्व एव विकर्मस्था नार्हन्ति भ्रातरो धनम् । न चादत्त्वा कनिष्ठेभ्यो ज्येष्ठः कुर्वीत यौतकम् । । ९.२१४ । ।

भ्रातॄणां अविभक्तानां यद्युत्थानं भवेत्सह । न पुत्रभागं विषमं पिता दद्यात्कथं चन । । ९.२१५ । ।

ऊर्ध्वं विभागाज्जातस्तु पित्र्यं एव हरेद्धनम् । संसृष्टास्तेन वा ये स्युर्विभजेत स तैः सह । । ९.२१६ । ।

अनपत्यस्य पुत्रस्य माता दायं अवाप्नुयात् । मातर्यपि च वृत्तायां पितुर्माता हरेद्धनम् । । ९.२१७ । ।

ऋणे धने च सर्वस्मिन्प्रविभक्ते यथाविधि । पश्चाद्दृश्येत यत्किं चित्तत्सर्वं समतां नयेत् । । ९.२१८ । ।

वस्त्रं पत्रं अलङ्कारं कृतान्नं उदकं स्त्रियः । योगक्षेमं प्रचारं च न विभाज्यं प्रचक्षते । । ९.२१९ । ।

अयं उक्तो विभागो वः पुत्राणां च क्रियाविधिः । क्रमशः क्षेत्रजादीनां द्यूतधर्मं निबोधत । । ९.२२० । ।

द्यूतं समाह्वयं चैव राजा राष्ट्रान्निवारयेत् । राजान्तकरणावेतौ द्वौ दोषौ पृथिवीक्षिताम् । । ९.२२१ । ।

प्रकाशं एतत्तास्कर्यं यद्देवनसमाह्वयौ । तयोर्नित्यं प्रतीघाते नृपतिर्यत्नवान्भवेत् । । ९.२२२ । ।

अप्राणिभिर्यत्क्रियते तल्लोके द्यूतं उच्यते । प्राणिभिः क्रियते यस्तु स विज्ञेयः समाह्वयः । । ९.२२३ । ।

द्यूतं समाह्वयं चैव यः कुर्यात्कारयेत वा । तान्सर्वान्घातयेद्राजा शूद्रांश्च द्विजलिङ्गिनः । । ९.२२४ । ।

कितवान्कुशीलवान्क्रूरान्पाषण्डस्थांश्च मानवान् । विकर्मस्थान्शौण्डिकांश्च क्षिप्रं निर्वासयेत्पुरात् । । ९.२२५ । ।

एते राष्ट्रे वर्तमाना राज्ञः प्रछन्नतस्कराः । विकर्मक्रियया नित्यं बाधन्ते भद्रिकाः प्रजाः । । ९.२२६ । ।

द्यूतं एतत्पुरा कल्पे दृष्टं वैरकरं महत् । तस्माद्द्यूतं न सेवेत हास्यार्थं अपि बुद्धिमान् । । ९.२२७ । ।

प्रच्छन्नं वा प्रकाशं वा तन्निषेवेत यो नरः । तस्य दण्डविकल्पः स्याद्यथेष्टं नृपतेस्तथा । । ९.२२८ । ।

क्षत्रविट्शूद्रयोनिस्तु दण्डं दातुं अशक्नुवन् । आनृण्यं कर्मणा गच्छेद्विप्रो दद्याच्छनैः शनैः । । ९.२२९ । ।

स्त्रीबालोन्मत्तवृद्धानां दरिद्राणां च रोगिणाम् । शिफाविदलरज्ज्वाद्यैर्विदध्यान्नृपतिर्दमम् । । ९.२३० । ।

ये नियुक्तास्तु कार्येषु हन्युः कार्याणि कार्यिणाम् । धनोष्मणा पच्यमानास्तान्निःस्वान्कारयेन्नृपः । । ९.२३१ । ।

कूटशासनकर्तॄंश्च प्रकृतीनां च दूषकान् । स्त्रीबालब्राह्मणघ्नांश्च हन्याद्द्विट्सेविनस्तथा । । ९.२३२ । ।

तीरितं चानुशिष्टं च यत्र क्व चन यद्भवेत् । कृतं तद्धर्मतो विद्यान्न तद्भूयो निवर्तयेत् । । ९.२३३ । ।

अमात्याः प्राड्विवाको वा यत्कुर्युः कार्यं अन्यथा । तत्स्वयं नृपतिः कुर्यात्तान्सहस्रं च दण्डयेत् । । ९.२३४ । ।

ब्रह्महा च सुरापश्च स्तेयी च गुरुतल्पगः । एते सर्वे पृथग्ज्ञेया महापातकिनो नराः । । ९.२३५ । ।

चतुर्णां अपि चैतेषां प्रायश्चित्तं अकुर्वताम् । शारीरं धनसंयुक्तं दण्डं धर्म्यं प्रकल्पयेत् । । ९.२३६ । ।

गुरुतल्पे भगः कार्यः सुरापाने सुराध्वजः । स्तेये च श्वपदं कार्यं ब्रह्महण्यशिराः पुमान् । । ९.२३७ । ।

असंभोज्या ह्यसंयाज्या असंपाठ्याऽविवाहिनः । चरेयुः पृथिवीं दीनाः सर्वधर्मबहिष्कृताः । । ९.२३८ । ।

ज्ञातिसंबन्धिभिस्त्वेते त्यक्तव्याः कृतलक्षणाः । निर्दया निर्नमस्कारास्तन्मनोरनुशासनम् । । ९.२३९ । ।

प्रायश्चित्तं तु कुर्वाणाः सर्ववर्णा यथोदितम् । नाङ्क्या राज्ञा ललाटे स्युर्दाप्यास्तूत्तमसाहसम् । । ९.२४० । ।

आगःसु ब्राह्मणस्यैव कार्यो मध्यमसाहसः । विवास्यो वा भवेद्राष्ट्रात्सद्रव्यः सपरिच्छदः । । ९.२४१ । ।

इतरे कृतवन्तस्तु पापान्येतान्यकामतः । सर्वस्वहारं अर्हन्ति कामतस्तु प्रवासनम् । । ९.२४२ । ।

नाददीत नृपः साधुर्महापातकिनो धनम् । आददानस्तु तल्लोभात्तेन दोषेण लिप्यते । । ९.२४३ । ।

अप्सु प्रवेश्य तं दण्डं वरुणायोपपादयेत् । श्रुतवृत्तोपपन्ने वा ब्राह्मणे प्रतिपादयेत् । । ९.२४४ । ।

ईशो दण्डस्य वरुणो राज्ञां दण्डधरो हि सः । ईशः सर्वस्य जगतो ब्राह्मणो वेदपारगः । । ९.२४५ । ।

यत्र वर्जयते राजा पापकृद्भ्यो धनागमम् । तत्र कालेन जायन्ते मानवा दीर्घजीविनः । । ९.२४६ । ।

निष्पद्यन्ते च सस्यानि यथोप्तानि विशां पृथक् । बालाश्च न प्रमीयन्ते विकृतं च न जायते । । ९.२४७ । ।

ब्राह्मणान्बाधमानं तु कामादवरवर्णजम् । हन्याच्चित्रैर्वधोपायैरुद्वेजनकरैर्नृपः । । ९.२४८ । ।

यावानवध्यस्य वधे तावान्वध्यस्य मोक्षणे । अधर्मो नृपतेर्दृष्टो धर्मस्तु विनियच्छतः । । ९.२४९ । ।

उदितोऽयं विस्तरशो मिथो विवादमानयोः । अष्टादशसु मार्गेषु व्यवहारस्य निर्णयः । । ९.२५० । ।

एवं धर्म्याणि कार्याणि सम्यक्कुर्वन्महीपतिः । देशानलब्धांल्लिप्सेत लब्धांश्च परिपालयेत् । । ९.२५१ । ।

सम्यङ्निविष्टदेशस्तु कृतदुर्गश्च शास्त्रतः । कण्टकोद्धरणे नित्यं आतिष्ठेद्यत्नं उत्तमम् । । ९.२५२ । ।

रक्षनादार्यवृत्तानां कण्टकानां च शोधनात् । नरेन्द्रास्त्रिदिवं यान्ति प्रजापालनतत्पराः । । ९.२५३ । ।

अशासंस्तस्करान्यस्तु बलिं गृह्णाति पार्थिवः । तस्य प्रक्षुभ्यते राष्ट्रं स्वर्गाच्च परिहीयते । । ९.२५४ । ।

निर्भयं तु भवेद्यस्य राष्ट्रं बाहुबलाश्रितम् । तस्य तद्वर्धते नित्यं सिच्यमान इव द्रुमः । । ९.२५५ । ।

द्विविधांस्तस्करान्विद्यात्परद्रव्यापहारकान् । प्रकाशांश्चाप्रकाशांश्च चारचक्षुर्महीपतिः । । ९.२५६ । ।

प्रकाशवञ्चकास्तेषां नानापण्योपजीविनः । प्रच्छन्नवञ्चकास्त्वेते ये स्तेनाटविकादयः । । ९.२५७ । ।

उत्कोचकाश्चाउपधिका वञ्चकाः कितवास्तथा । मङ्गलादेशवृत्ताश्च भद्राश्चेक्षणिकैः सह । । ९.२५८ । ।

असम्यक्कारिणश्चैव महामात्राश्चिकित्सकाः । शिल्पोपचारयुक्ताश्च निपुणाः पण्ययोषितः । । ९.२५९ । ।

एवमादीन्विजानीयात्प्रकाशांल्लोककण्टकान् । निगूढचारिणश्चान्याननार्यानार्यलिङ्गिनः । । ९.२६० । ।

तान्विदित्वा सुचरितैर्गूढैस्तत्कर्मकारिभिः । चारैश्चानेकसंस्थानैः प्रोत्साद्य वशं आनयेत् । । ९.२६१ । ।

तेषां दोषानभिख्याप्य स्वे स्वे कर्मणि तत्त्वतः । कुर्वीत शासनं राजा सम्यक्सारापराधतः । । ९.२६२ । ।

न हि दण्डादृते शक्यः कर्तुं पापविनिग्रहः । स्तेनानां पापबुद्धीनां निभृतं चरतां क्षितौ । । ९.२६३ । ।

सभाप्रपापूपशाला वेशमद्यान्नविक्रयाः । चतुष्पथांश्चैत्यवृक्षाः समाजाः प्रेक्षणानि च । । ९.२६४ । ।

जीर्णोद्यानान्यरण्यानि कारुकावेशनानि च । शून्यानि चाप्यगाराणि वनान्युपवनानि च । । ९.२६५ । ।

एवंविधान्नृपो देशान्गुल्मैः स्थावरजङ्गमैः । तस्करप्रतिषेधार्थं चारैश्चाप्यनुचारयेत् । । ९.२६६ । ।

तत्सहायैरनुगतैर्नानाकर्मप्रवेदिभिः । विद्यादुत्सादयेच्चैव निपुणैः पूर्वतस्करैः । । ९.२६७ । ।

भक्ष्यभोज्योपदेशैश्च ब्राह्मणानां च दर्शनैः । शौर्यकर्मापदेशैश्च कुर्युस्तेषां समागमम् । । ९.२६८ । ।

ये तत्र नोपसर्पेयुर्मूलप्रणिहिताश्च ये । तान्प्रसह्य नृपो हन्यात्समित्रज्ञातिबान्धवान् । । ९.२६९ । ।

न होढेन विना चौरं घातयेद्धार्मिको नृपः । सहोढं सोपकरणं घातयेदविचारयन् । । ९.२७० । ।

ग्रामेष्वपि च ये के चिच्चौराणां भक्तदायकाः । भाण्डावकाशदाश्चैव सर्वांस्तानपि घातयेत् । । ९.२७१ । ।

राष्ट्रेषु रक्षाधिकृतान्सामन्तांश्चैव चोदितान् । अभ्याघातेषु मध्यस्थाञ् शिष्याच्चौरानिव द्रुतम् । । ९.२७२ । ।

यश्चापि धर्मसमयात्प्रच्युतो धर्मजीवनः । दण्डेनैव तं अप्योषेत्स्वकाद्धर्माद्धि विच्युतम् । । ९.२७३ । ।

ग्रामघाते हिताभङ्गे पथि मोषाभिदर्शने । शक्तितो नाभिधावन्तो निर्वास्याः सपरिच्छदाः । । ९.२७४ । ।

राज्ञः कोशापहर्तॄंश्च प्रतिकूलेषु च स्थितान् । घातयेद्विविधैर्दण्डैररीणां चोपजापकान् । । ९.२७५ । ।

संधिं छित्त्वा तु ये चौर्यं रात्रौ कुर्वन्ति तस्कराः । तेषां छित्त्वा नृपो हस्तौ तीक्ष्णे शूले निवेशयेत् । । ९.२७६ । ।

अङ्गुलीर्ग्रन्थिभेदस्य छेदयेत्प्रथमे ग्रहे । द्वितीये हस्तचरणौ तृतीये वधं अर्हति । । ९.२७७ । ।

अग्निदान्भक्तदांश्चैव तथा शस्त्रावकाशदान् । संनिधातॄंश्च मोषस्य हन्याच्चौरं इवेश्वरः । । ९.२७८ । ।

तडागभेदकं हन्यादप्सु शुद्धवधेन वा । यद्वापि प्रतिसंस्कुर्याद्दाप्यस्तूत्तमसाहसम् । । ९.२७९ । ।

कोष्ठागारायुधागार देवतागारभेदकान् । हस्त्यश्वरथहर्तॄंश्च हन्यादेवाविचारयन् । । ९.२८० । ।

यस्तु पूर्वनिविष्टस्य तडागस्योदकं हरेत् । आगमं वाप्यपां भिन्द्यात्स दाप्यः पूर्वसाहसम् । । ९.२८१ । ।

समुत्सृजेद्राजमार्गे यस्त्वमेध्यं अनापदि । स द्वौ कार्षापणौ दद्यादमेध्यं चाशु शोधयेत् । । ९.२८२ । ।

आपद्गतोऽथ वा वृद्धा गर्भिणी बाल एव वा । परिभाषणं अर्हन्ति तच्च शोध्यं इति स्थितिः । । ९.२८३ । ।

चिकित्सकानां सर्वेषां मिथ्याप्रचरतां दमः । अमानुषेषु प्रथमो मानुषेषु तु मध्यमः । । ९.२८४ । ।

संक्रमध्वजयष्टीनां प्रतिमानां च भेदकः । प्रतिकुर्याच्च तत्सर्वं पञ्च दद्याच्छतानि च । । ९.२८५ । ।

अदूषितानां द्रव्याणां दूषणे भेदने तथा । मणीनां अपवेधे च दण्डः प्रथमसाहसः । । ९.२८६ । ।

समैर्हि विषमं यस्तु चरेद्वै मूल्यतोऽपि वा । समाप्नुयाद्दमं पूर्वं नरो मध्यमं एव वा । । ९.२८७ । ।

बन्धनानि च सर्वाणि राजा मार्गे निवेशयेत् । दुःखिता यत्र दृश्येरन्विकृताः पापकारिणह् । । ९.२८८ । ।

प्राकारस्य च भेत्तारं परिखाणां च पूरकम् । द्वाराणां चैव भङ्क्तारं क्षिप्रं एव प्रवासयेत् । । ९.२८९ । ।

अभिचारेषु सर्वेषु कर्तव्यो द्विशतो दमः । मूलकर्मणि चानाप्तेः कृत्यासु विविधासु च । । ९.२९० । ।

अबीजविक्रयी चैव बीजोत्कृष्टा तथैव च । मर्यादाभेदकश्चैव विकृतं प्राप्नुयाद्वधम् । । ९.२९१ । ।

सर्वकण्टकपापिष्ठं हेमकारं तु पार्थिवः । प्रवर्तमानं अन्याये छेदयेल्लवशः क्षुरैः । । ९.२९२ । ।

सीताद्रव्यापहरणे शस्त्राणां औषधस्य च । कालं आसाद्य कार्यं च राजा दण्डं प्रकल्पयेत् । । ९.२९३ । ।

स्वाम्यमात्यौ पुरं राष्ट्रं कोशदण्डौ सुहृत्तथा । सप्त प्रकृतयो ह्येताः सप्ताङ्गं राज्यं उच्यते । । ९.२९४ । ।

सप्तानां प्रकृतीनां तु राज्यस्यासां यथाक्रमम् । पूर्वं पूर्वं गुरुतरं जानीयाद्व्यसनं महत् । । ९.२९५ । ।

सप्ताङ्गस्येह राज्यस्य विष्टब्धस्य त्रिदण्डवत् । अन्योन्यगुणवैशेष्यान्न किं चिदतिरिच्यते । । ९.२९६ । ।

तेषु तेषु तु कृत्येषु तत्तदङ्गं विशिष्यते । येन यत्साध्यते कार्यं तत्तस्मिञ् श्रेष्ठं उच्यते । । ९.२९७ । ।

चारेणोत्साहयोगेन क्रिययैव च कर्मणाम् । स्वशक्तिं परशक्तिं च नित्यं विद्यान्महीपतिः । । ९.२९८ । ।

पीडनानि च सर्वाणि व्यसनानि तथैव च । आरभेत ततः कार्यं संचिन्त्य गुरुलाघवम् । । ९.२९९ । ।

आरभेतैव कर्माणि श्रान्तः श्रान्तः पुनः पुनः । कर्माण्यारभमाणं हि पुरुषं श्रीर्निषेवते । । ९.३०० । ।

कृतं त्रेतायुगं चैव द्वापरं कलिरेव च । राज्ञो वृत्तानि सर्वाणि राजा हि युगं उच्यते । । ९.३०१ । ।

कलिः प्रसुप्तो भवति स जाग्रद्द्वापरं युगम् । कर्मस्वभ्युद्यतस्त्रेता विचरंस्तु कृतं युगम् । । ९.३०२ । ।

इन्द्रस्यार्कस्य वायोश्च यमस्य वरुणस्य च । चन्द्रस्याग्नेः पृथिव्याश्च तेजोवृत्तं नृपश्चरेत् । । ९.३०३ । ।

वार्षिकांश्चतुरो मासान्यथेन्द्रोऽभिप्रवर्षति । तथाभिवर्षेत्स्वं राष्ट्रं कामैरिन्द्रव्रतं चरन् । । ९.३०४ । ।

अष्टौ मासान्यथादित्यस्तोयं हरति रश्मिभिः । तथा हरेत्करं राष्ट्रान्नित्यं अर्कव्रतं हि तत् । । ९.३०५ । ।

प्रविश्य सर्वभूतानि यथा चरति मारुतः । तथा चारैः प्रवेष्टव्यं व्रतं एतद्धि मारुतम् । । ९.३०६ । ।

यथा यमः प्रियद्वेष्यौ प्राप्ते काले नियच्छति । तथा राज्ञा नियन्तव्याः प्रजास्तद्धि यमव्रतम् । । ९.३०७ । ।

वरुणेन यथा पाशैर्बद्ध एवाभिदृश्यते । तथा पापान्निगृह्णीयाद्व्रतं एतद्धि वारुणम् । । ९.३०८ । ।

परिपूर्णं यथा चन्द्रं दृष्ट्वा हृष्यन्ति मानवाः । तथा प्रकृतयो यस्मिन्स चान्द्रव्रतिको नृपः । । ९.३०९ । ।

प्रतापयुक्तस्तेजस्वी नित्यं स्यात्पापकर्मसु । दुष्टसामन्तहिंस्रश्च तदाग्नेयं व्रतं स्मृतम् । । ९.३१० । ।

यथा सर्वाणि भूतानि धरा धारयते समम् । तथा सर्वाणि भूतानि बिभ्रतः पार्थिवं व्रतम् । । ९.३११ । ।

एतैरुपायैरन्यैश्च युक्तो नित्यं अतन्द्रितः । स्तेनान्राजा निगृह्णीयात्स्वराष्ट्रे पर एव च । । ९.३१२ । ।

परां अप्यापदं प्राप्तो ब्राह्मणान्न प्रकोपयेत् । ते ह्येनं कुपिता हन्युः सद्यः सबलवाहनम् । । ९.३१३ । ।

यैः कृतः सर्वभक्ष्योऽग्निरपेयश्च महोदधिः । क्षयी चाप्यायितः सोमः को न नश्येत्प्रकोप्य तान् । । ९.३१४ । ।

लोकानन्यान्सृजेयुर्ये लोकपालांश्च कोपिताः । देवान्कुर्युरदेवांश्च कः क्षिण्वंस्तान्समृध्नुयात् । । ९.३१५ । ।

यानुपाश्रित्य तिष्ठन्ति लोका देवाश्च सर्वदा । ब्रह्म चैव धनं येषां को हिंस्यात्ताञ् जिजीविषुः । । ९.३१६ । ।

अविद्वांश्चैव विद्वांश्च ब्राह्मणो दैवतं महत् । प्रणीतश्चाप्रणीतश्च यथाग्निर्दैवतं महत् । । ९.३१७ । ।

श्मशानेष्वपि तेजस्वी पावको नैव दुष्यति । हूयमानश्च यज्ञेषु भूय एवाभिवर्धते । । ९.३१८ । ।

एवं यद्यप्यनिष्टेषु वर्तन्ते सर्वकर्मसु । सर्वथा ब्राह्मणाः पूज्याः परमं दैवतं हि तत् । । ९.३१९ । ।

क्षत्रस्यातिप्रवृद्धस्य ब्राह्मणान्प्रति सर्वशः । ब्रह्मैव संनियन्तृ स्यात्क्षत्रं हि ब्रह्मसंभवम् । । ९.३२० । ।

अद्भ्योऽग्निर्ब्रह्मतः क्षत्रं अश्मनो लोहं उत्थितम् । तेषां सर्वत्रगं तेजः स्वासु योनिषु शाम्यति । । ९.३२१ । ।

नाब्रह्म क्षत्रं ऋध्नोति नाक्षत्रं ब्रह्म वर्धते । ब्रह्म क्षत्रं च संपृक्तं इह चामुत्र वर्धते । । ९.३२२ । ।

दत्त्वा धनं तु विप्रेभ्यः सर्वदण्डसमुत्थितम् । पुत्रे राज्यं समासृज्य कुर्वीत प्रायणं रणे । । ९.३२३ । ।

एवं चरन्सदा युक्तो राजधर्मेषु पार्थिवः । हितेषु चैव लोकस्य सर्वान्भृत्यान्नियोजयेत् । । ९.३२४ । ।

एषोऽखिलः कर्मविधिरुक्तो राज्ञः सनातनः । इमं कर्मविधिं विद्यात्क्रमशो वैश्यशूद्रयोः । । ९.३२५ । ।

वैश्यस्तु कृतसंस्कारः कृत्वा दारपरिग्रहम् । वार्तायां नित्ययुक्तः स्यात्पशूनां चैव रक्षणे । । ९.३२६ । ।

प्रजापतिर्हि वैश्याय सृष्ट्वा परिददे पशून् । ब्राह्मणाय च राज्ञे च सर्वाः परिददे प्रजाः । । ९.३२७ । ।

न च वैश्यस्य कामः स्यान्न रक्षेयं पशूनिति । वैश्ये चेच्छति नान्येन रक्षितव्याः कथं चन । । ९.३२८ । ।

मणिमुक्ताप्रवालानां लोहानां तान्तवस्य च । गन्धानां च रसानां च विद्यादर्घबलाबलम् । । ९.३२९ । ।

बीजानां उप्तिविच्च स्यात्क्षेत्रदोषगुणस्य च । मानयोगं च जानीयात्तुलायोगांश्च सर्वशः । । ९.३३० । ।

सारासारं च भाण्डानां देशानां च गुणागुणान् । लाभालाभं च पण्यानां पशूनां परिवर्धनम् । । ९.३३१ । ।

भृत्यानां च भृतिं विद्याद्भाषाश्च विविधा नृणाम् । द्रव्याणां स्थानयोगांश्च क्रयविक्रयं एव च । । ९.३३२ । ।

धर्मेण च द्रव्यवृद्धावातिष्ठेद्यत्नं उत्तमम् । दद्याच्च सर्वभूतानां अन्नं एव प्रयत्नतः । । ९.३३३ । ।

विप्राणां वेदविदुषां गृहस्थानां यशस्विनाम् । शुश्रूषैव तु शूद्रस्य धर्मो नैश्रेयसः परः । । ९.३३४ । ।

शुचिरुत्कृष्टशुश्रूषुर्मृदुवागनहंकृतः । ब्राह्मणाद्याश्रयो नित्यं उत्कृष्टां जातिं अश्नुते । । ९.३३५ । ।

एषोऽनापदि वर्णानां उक्तः कर्मविधिः शुभः । आपद्यपि हि यस्तेषां क्रमशस्तन्निबोधत । । ९.३३६ । ।